by L Vanleeuw — Collectieve verantwoordelijkheid als politieke schuld? Jaspers’ onderscheid in vier soorten van schuld is een eerste afbakening die ik wil maken. De criminele
29 KB – 80 Pages
PAGE – 1 ============
HOGER INSTITUUT VOOR WIJSBEGEERTE Antwoorden op het verleden. Van schuld tot ver-antwoord-elijkheid in post-apartheid Zuid-Afrika. Promotor: prof.dr. A. Van de Putte verhandeling aangeboden tot het verkrijgen van de graad van Licentiaat in de Wijsbegeerte door: Lieve Vanleeuw Leuven, 2005 KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN
PAGE – 2 ============
II Voorwoord Tijdens het academiejaar 2003-2004 kreeg ik dankzij het Hoger Instituut van Wijsbegeerte de kans om 6 maanden te studeren aan de Universiteit van Stellenbos in Zuid-Afrika. De ervaringen die ik in dit land heb opgedaan zijn de voornaamste inspiratie geweest voor deze thesis. Mijn oprechte dank gaat in de eerste plaats dan ook naar de mensen hier en in Zuid-Afrika die deze uitwisseling hebben mogelijk gemaakt. Maar een thesis komt er niet vanzelf en heeft vooral een goede promotor nodig die niet enkel de weg wijst maar ook bewaakt. Mijn oprechte dank aan professor Van de Putte voor het bewaken van de relevantie en duidelijkheid van mijn teksten. Zonder zijn kritisch oog leek de rode draad soms ver weg. Mijn bijzondere dank ook aan professor Vasti Rood voor de inspirerende gesprekken en de bundel artikels die ongetwijfeld de rode draad hebben ontrold. Mijn bijzondere dank ook aan mijn vriend Melvin die mijn vele vragen over Zuid-Afrika en de woelige dagen van apartheid steeds geduldig beantwoordde. Als laatste wil ik zus bedanken voor haar eindeloze nalezen, broer voor zijn eindeloze lay-out kwaliteiten, de familie voor hun eindeloze geduld en de vrienden voor hun ontelbare aanmoedigingen.
PAGE – 3 ============
III Inhoudsopgave Voorwoord II Inhoudsopgave III Inleiding 1 Deel I: Verantwoordelijkheid en schuld Inleiding 4 I. Karl Jaspers, vier soorten van schuld 8 A. De Duitse kwestie 8 B. De vier onderscheidingen 9 C. Collectieve verantwoordelijkheid als politieke schuld? 11 II. Joel Feinberg, plaatsvervangende verantwoordelijkheid 13 A. Individuele verantwoordelijkheid en oorzakelijke fout 13 B. Strikte verantwoordelijkheid 14 C. Plaatsvervangende verantwoordelijkheid 15 D. Schuld en verantwoordelijkheid 16 E. Collectieve verantwoordelijkheid 17 F. Collectieve verantwoordelijkheid als plaatsvervanging? 18
PAGE – 4 ============
IVIII. H.D. Lewis, het gevaar van collectie ve verantwoordelijkheid 20 A. Het geval Duitsland 20 B. Het bestaan van morele onderscheidingen 20 C. Het juridische onvermogen 22 D. Een terugkeer naar de ethiek van de stam 23 E. Collectieve verantwoordelijkheid als gevaar? 25 IV. Hannah Arendt, de prijs voor ons gemeenschapsleven 28 A. Ineenstorting van de moraal 28 B. Persoonlijke verantwoordelijkheid 30 C. Politieke verantwoordelijkheid 31 D. Politieke (collectieve) verantwoor delijkheid als prijs? 34 Conclusie 36 Deel II: Verantwoordeli jkheid voor apartheid Inleiding 39 I. De Waarheids- en Verzoeningscommissie, op zoek naar de daders 42 A. Schendingen van mensenrechten 43 B. Amnestie 44 C. Reparatie en rehabilitatie 46 D. De WVC: een eerste bepaling van verantwoordelijkheid? 49
PAGE – 5 ============
VII. Wilhelm Verwoerd, de reikwijdte van verantwoordelijkheid 50 A. De parabel van John en Tom 50 B. De vier onderscheidingen 52 C. Derek Parfit, de relevante effecten 54 D. Ronald Aaronson, de spiraal va n verantwoordelijkheid 56 E. Een uitbreiding van verantwoordelijkheid? 58 III. De nieuwe generatie 59 A. JR Lucas, de niet-private logica van redenen 59 B. What™s the use of crying over spilt milk? 61 C. Tussen overbelasting en escapisme 63 D. Begunstigden in plaats van daders 64 E. Amnestie en ver-antwoord-elijkheid 65 F. Geen straf maar een thuiskomen 66 G. Ubuntu 68 Conclusie 72 Bibliografie 73
PAGE – 6 ============
1Inleiding Zuid-Afrika vierde in 2004 de afschaffing van aparth eid en het tien jarig bestaan van haar democratie. In 1994 werden de eerste democratische verkiezingen gehouden na een apartheidsbewind van bijna 50 jaar en na de bloedige jaren ™60-™70-™80 van verzet tegen apartheid. Tien jaar is het gele den dat F.W. De Kl erk het einde van apartheid inluidde en verki ezingen uitschreef wa araan alle inwoners van Zuid-Afrika konden deelnemen. Ondertus sen zijn de Trut h and Reconciliation Commissions afgesloten en voor de derde keer op rij zijn er democratische nationale verkiezingen. Een nieuwe generatie j ongeren gaat voor de eerste keer of missc hien zelfs al voor de tweede keer stemmen. Zij herinneren zich weinig van de woelige apartheidsdagen en hebben er weinig tot geen band mee maar ze leve n in de wereld die hun voorouders hebben achtergelaten voor hen. Deze wereld, die ze niet zelf gekozen hebben, heeft in grote mate hun leven bepaald en zal dit in de toekom st blijven doen. Tijdens de verkiezi ngen merk ik hoe klein het aantal blanke jongeren is dat zijn stem wil uitbrengen. Ze verwijzen naar de ‚regs tellende aksie™ van het ANC bewind en hebben weinig hoop op verandering. Ze ke nnen de bloedi ge geschiedenis van hun vaderland en beseffen de nood om de scheef gegroeide verhoudingen recht te trekken, ondermeer in het econom isch en sociaal beleid, maar be grijpen niet wat zij ermee te maken hebben. Zij waren slechts kinderen, niet eens verantwoordelijk voor zichzelf. fiHoe kunnen wij dan verant woordelijk gehouden worden voor de zonden van onze vaders en grootvadersfl, vragen ze zich af. fiWaarom betalen wij de rekening van een tijd die we niet gekend hebb en en die we ook niet goedgekeurd zouden hebben?fl Vele blanke jongeren, w aarvan een groot aan tal apartheid enkel nog uit de geschiedenisles op school ke nt, voelen zich onr echt aangedaan in het Nieuwe Zuid- Afrika. Zij betalen de rekeni ng in een wereld die hun grootouders geschapen hebben. Dit roept de vraag op naar verantwoordeli jkheid. Hoe ver reikt verantwoordelijkheid in de tijd? Is het co ntextgebonden of werkt het ook naar verleden en toekomst toe? Automatisch roept dit ook de vr aag op naar de verantwoordelijkheid in de ruimte? Is het een strikt persoonlijke zaak of kan een volk ook vera ntwoordelijk wo rden gesteld?
PAGE – 9 ============
4Inleiding Hoe ver reikt verantwoordelijkheid in tijd en ruimte? Dat is de vraag die ik in de introductie gesteld heb en waarop ik hoop een antwoord te vind en doorheen deze thesis. De vraag bestaat eigenlijk uit twee de len: de reikwijdte in de tijd en de reikwijdte in de ruimte. Be ide vragen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en met nog andere begrippen als schu ld, individu, collectief, mo raal, politiek. Maar beide vragen zijn ook en vooral verbonden met de realiteit va n daden, misdaden, schendingen en oorlog. De vraag naar vera ntwoordelijkheid is een vraag die onze rechtbanken doet werken en ons typisch menselijk verlangen naar rechtvaardigheid beantwoordt. Hoe ver reikt nu verantwoordelijkheid in de ruimte? Blijft ze beperkt tot de onmiddellijke dader va n de handeling of wordt ze uitg ebreid tot al wie eraan heeft mee geholpen? Meehelpen aa n een misdaad wordt door ee n rechtbank bijvoorbeeld zelden door de vingers gezien. Of wordt ze nog verd er uitgebreid tot al diegenen die indirect een invloe d hebben gehad op de dader? Een misdaad kan door anderen ingefluisterd of zelfs uitg elokt worden. En wat met diegenen die eventueel een voordeel hebben gehaald uit deze gebeurtenis of diegenen die ja ren later nog steeds genieten van dit voordeel? Be tekent een verdeling van de buit ook een verdeling van verantwoordelijkheid? En wat met onschuldigen? Moeten zij mee de verantwoordelijkheid dragen omdat ze lid zi jn van een groep wanneer in naam van de groep misdaden zijn begaan? Ze zijn missc hien niet schuldig aan de misdaad maar elke groep heeft doelstellingen die de leden onderschrijven. Wanneer de misdaad een middel is om die doelstelli ngen te bereiken wordt d eze misdaad dus impliciet ook onderschreven. Maar is schuld eigenlijk wel hetzelfde als verantwoordelijkheid? Omdat ik verantwoordelijk word t gehouden voor een hand eling betekent dit nog niet dat ik ze ook werkelijk zelf bega an heb. Het is mogelijk dat de een de misdaad begaat, maar een ander in zijn plaats de verantwoordelijkheid moet dragen. In de politieke wereld ziet men dit regelmatig gebeuren. Een minister neemt ontslag wanneer er onvergeeflijke fouten zijn gebe urd onder zijn be voegdheid. Hij heef t deze fout niet
PAGE – 10 ============
5zelf gemaakt maar verantwoor delijkheid voor zijn mens en hangt nu eenmaal samen met zijn positie. Een ander onderscheid dringt zich hi er ook op: juridische versus politieke versus morele vera ntwoordelijkheid. Wanneer ee n minister zijn politieke verantwoordelijkheid opneemt door ontslag te nemen -voor de fouten die anderen hebben gemaakt onder zijn be voegdheid-, betekent dit ni et noodzakelijk dat hij ook voor een rechtbank verantwoording moet afleggen of voor zijn eigen geweten. Dan is er nog de tweede vraag: hoe ver reik t verantwoordelijkheid in de tijd? Ouders worden in onze maatschappij verantwoor delijk gesteld voor hun kinderen tot deze de leeftijd van 18 jaar bereik en. Maar kunnen kind eren verantwoordeli jk worden gesteld voor de daden van hun ouders? Bij sommige primitieve stammen werden kinderen als onderpand beschouwd opd at de vader zich aan de regels van de stam zou houden. Wanneer hij de stam schade berokkende en vervolgens vluchtte, moesten zijn kinderen deze schade vergoeden. In on ze maatschappij vandaag kennen we een erfenisprincipe waarbij de verdiensten van de ouders worden overgedragen naar de kinderen. Meestal gaat dit om een materiële erfenis. Maar kan dit misschien ui tgebreid worden waardoor niet enkel de materiële verdiensten van hun handelingen worden geërfd maar ook de verantwoordelijkheid voor hun handelingen. Vijftig jaar apartheid heeft de blanke minder heid in Zuid- Afrika beslist geen windeieren gelegd. Apartheid bestond erin dat de blanke bevolking werd gescheiden va n de zwarte en gekleurde bevolking. Maar met deze scheiding kwam er ook een apart beleid voor blank en zwart waarbij de blanke minderheid systematisch werd bevoordeeld en dit ten nadele van de niet-blanke bevolking. Door hun be voorrechte positie in de maatschappij konden ze genieten van de vruchtbaarste gronden, goedkope zwarte arbeid, een goede gezondheidszorg en een degelijke opleiding. De kinderen en kleinkinderen hiervan erven niet enkel de materiële verdiensten maar vooral een hoge pl aats op de sociale ladder die hen opnieuw een bevoorrechte plaats in de samenlev ing garandeert. Deze maatschappelijke en culturele erfenis zal nog verschille nde generaties lang worden doorgegeven. Tegelijkertijd heeft de zwarte en gekleurde bevolking nog verschillende generaties nodig om de cyclus van systema tische achterstelling te doorbreken die zij geërfd hebben van apartheid. Heeft de blanke minderheid vandaag, omwille van haar erfenis, een zekere verantwoordelijkheid naar deze benadeelde generaties toe?
PAGE – 11 ============
6 Maar bij de toekenning va n verantwoordelijkheid word en er onvermijdelijk ook onschuldigen betrokken. De kinderen van apartheid hebben geen rechtstreekse schuld aan apartheid maar genieten wel nog onrechtstreeks van de verdiensten van apartheid. Maar wat gebeurt er met mens en die zelfs onrechtstreeks geen band he bben met de misdaad, wiens enige schuld hun lidmaatschap van een bepaalde gemeenschap is? Deel uitmaken van ee n gemeenschap houdt in dat men st ilzwijgend akkoo rd gaat met de voorwaarden en de doelstellingen van de groep. Maar betekent dit dan dat wanneer er een misdaad wordt be gaan om die doelste lling te bereiken da t alle leden hiervoor verantwoordelijk zijn? Zelfs wanneer ze niet akkoo rd zijn met de mi sdaad op zich en er ook persoonlijk niets mee te maken hebben? Collectieve verantwoordelijkheid treft hier onvermijdelijk een aantal onschuldigen. Zeker wanneer het wordt toegepast op een groep waarvan men niet vrijwillig lid wordt, maar waar men bijvoorbeeld in geboren wordt. Ik wordt geboren in mijn g ezin, mijn familie, mijn dorp en mijn land. Maar betekent dit dat wanneer mijn land besl ist in oorlog te gaan dat alle inwoners mee verantwoordelijk zijn voor de gevolge n van deze oorlog? De Duitse bevolking werd anders wel collectief verantwoor delijk gesteld voor de gevolgen van wereldoorlog twee, een oo rlog waar zij niet alle n toe beslist hadden. Deel uitmaken van een gemeenschap is dus ni et altijd even aange naam. Maar welk is het alternatief? Over de rand Œeen stap verder dan áán de rand – van de maatschappij blijven? Moeten we dan toch maar het id ee van collectieve verantwoordelijkheid aanvaarden? Maar dit is moeilijk en zeker in een maatschappij die sinds de Verlichting wordt gekenmerkt door een toeneme nde individualiseri ng. Elk individu wordt verantwoordelijk ge houden voor zijn eigen daden, eigen leve n en eigen toekomst. Waar moeten we de grens trek ken tussen individu en collectief? Waar eindigt met andere woorden de verantwoordelijkheid van het individu en begint die van de gemeenschap of visa versa? Om al deze vragen te bean twoorden is het in de eers te plaats nodi g een aantal begrippen zoals schuld en verantwoordelijkhe id beter te definiëren en vooral duidelijk af te bakenen. Deze uitwerking zal gebeur en aan de hand van Karl Jaspers en Joel Feinberg die een aantal onderscheidingen introduceren om het begrip verantwoordelijkheid in zijn versch illende aspecten te kunnen vatten.
29 KB – 80 Pages