Het is dan ook niet verrassend dat vruchtbare samenwerking een van de belangrijke voorwaarden is voor zorgverleners om goed te kunnen (blijven) werken in de
38 KB – 51 Pages
PAGE – 4 ============
Raad voor Volksgezondheid & Samenleving: inspireert en adviseert over hoe we morgen kunnen leven & zorgen. Samenstelling Raad Jet Bussemaker, voorzitter Erik Dannenberg Daan Dohmen Pieter Hilhorst Jan Kremer Bas Leerink Liesbeth Noordegraaf -Eelens Ageeth Ouwehand Jeannette Pols Stannie Driessen, directeur Raad voor Volksgezondheid en Samenleving Parnassusplein 5 Postbus 19404 2500 CK Den Haag T +31 (0)70 340 5060 mail@raadrvs.nl www.raadrvs.nl Twitter: @raadRVS Publicatie 2020 -10 ISBN: 978 -90-5732 -299 -0 © Raad voor Volksgezondheid en Samenleving Den Haag, 2020 Niets in deze uitgave mag worden openbaar gemaakt of verveelvoudigd, opgeslagen in een dataverwerkend systeem of uitgezonden in enige vorm door middel van druk, fotokopi e, microfilm of op welke wijze dan ook zonder toestemming van de RVS. U kunt deze publicatie ook downloaden via onze website www.raadrvs.nl
PAGE – 5 ============
Voorwoord Zonder zorgverleners zijn we nergens. De coronacrisis heeft onweerlegbaar laten zien dat alle beleidsplannen over goede zorg beginnen bij mensen die deze zorg kunnen leveren. En hoewel we al jaren kampen met een tekort aan personeel, lijkt het alsof we dez e crisis nodig hadden om dit besef echt door te laten dringen. In maart klapten we onze handen stuk om zorgverleners te laten weten hoezeer we hun inspanningen waardeerden. We stuurden cadeaus, bloemen en maaltijden om onze dankbaarheid te tonen voor hun inzet in de ‚frontlinie™. Maar hebben we daarmee echt het verschil gemaakt? Nu, tijdens de volgende golf, is hun taak zeker niet minder zwaar, maar wachten er geen cadeaus meer. Sommigen ervaren zelfs intimidatie en geweld. Werken in de zorg is mooi, maar ook zwaar en soms frustrerend. In dat licht is het begrijpelijk, maar maatschappelijk onverteerbaar dat 43% van de nieuwe zorgverleners de zorg alweer binnen twee jaar verlaat. Dat verschijnsel zien we al veel langer, en staat los van corona. Het is een p ijnlijk patroon: mensen beginnen enthousiast aan hun opleiding en beroep, maar haken gedesillusioneerd af. Terwijl de druk op de zorgsector in de nabije toekomst verder zal toenemen, lukt het ons als samenleving simpelweg niet om zorgverleners te binden aa n hun werk. Daarom onderzocht de Raad van Volksgezondheid en Samenleving, na een adviesvraag van de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, wat ervoor nodig is om mensen te behouden voor de zorg. Volgens de RVS zit de sleutel bij het erkennen dat de uitstroom van zorgverleners een probleem is van de samenleving als geheel. Het vraagt structurele verbeteringen. Soms in het inkomen: met name voor verzorgenden is het gezien hun startsalaris en het wer ken op piekuren lastig om economisch zelfstandig te zijn. Daar ligt een taak voor overheid en werkgevers. Maar er is meer. Waardering en erkenning gaan ook over werkdruk, werktijden en scholing. Het gaat met andere woorden om perspectief op een zinvolle loopbaan. Om zeggenschap over de zorg, om invloed op de wijze van roosteren, om betrokkenheid bij de werkindeling, om tijd voor reflectie en herstel. Dat gaat allemaal niet vanzelf. Zo vraagt het creëren van meer betrokkenheid van medewerkers bij roostering en werkindeling om ausdauer , elke dag weer. Zorgmedewerkers hebben daarbij ook zelf een taak. De beroepspraktijk verandert en vraagt om samenwerking en nieuwe vaardigheden. Juist in deze coronatijd laten ze zien dat ze dit aangaan. Echt iets veranderen vr aagt een gezamenlijke inspanning van werkgevers, opleiders, beroepsverenigingen, zorgverzekeraars, toezichthouders en vanzelfsprekend de overheid. De tijd van lippendienst is voorbij. Juist nu het belang van zorgverleners voor eenieder zo invoelbaar is, i s boter bij de vis nodig om zorgverleners de mogelijkheid te geven om kwaliteit te leveren en om zorgverleners voor de sector te behouden. De Raad hoopt dat zijn voorstellen in dit rapport hieraan bijdragen. Jet Bussemaker voorzitter
PAGE – 6 ============
Inhoudsopgave Voorwoord 5 Inhoudsopgave 6 Samenvatting 8 1. Inleiding 11 1.1. Toenemende schaarste op de arbeidsmarkt in de zorg 11 Zorgverleners binden: grote uitdaging voor de toekomst 11 Over dit advies van de RVS 12 Goed kunnen én blijven werken in de zorg 12 Leeswijzer 13 2 Uitstroom nader belicht 14 Zorgen is het mooiste vak van de wereld, maar ik kies toch voor ander werk 14 Weinig binding van zorgverleners aan hun werk, ook binnen de sector 14 De uitstroom komt boven op structurele tekorten 14 3 Werkwijze: naar de kern van goed werken in de zorg 16 Benadering: goed werken in de zorg 16 Focus: knelpunten in het werk van verzorgenden IG, verpleegkundigen en huisartsen 16 Aanpak 17 Opbouw analysehoofdstukken 17 4 Passende arbeidsvoorwaarden 18 Een loopbaan voor het leven? 18 Voldoende en passende beloningen 19 Reflectie RVS: loopbaanperspectief en waardering 21 5 Betekenisvolle zeggenschap 23 Tijd voor de patiënt 23 Ruimte voor herstel 23 Invloed op het werk 24 Reflectie RVS: ruimte creëren binnen het huidige zorgstelsel 26 6 Vruchtbare samenwerking 27 Het rijmen van botsende verwachtingen 27 Potentieel van teams benutten 28 Hiërarchie in de organisatie 29 Gedeeld eigenaarschap voor g oede zorg 30 Reflectie RVS: gedeelde verantwoordelijkheid en gezamenlijk stappen zetten 32 7 Applaus is niet genoeg 33
PAGE – 8 ============
8 Samenvatting In de afgelopen jaren zijn de tekorten aan zorgverleners sterk toegenomen . Deze tekorten lopen in onze vergrijzende samenleving de komende jaren onvermijdelijk verder op. In het licht van deze tekorten is het schrijnend en zorgwekkend dat steeds meer zorgv erleners de sector verlaten, soms al snel nadat zij er zijn begonnen met werken . Daarom heeft de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS) in opdracht van minister De Jonge onderzocht wat ervoor nodig is om te zorgen dat zorgverleners hun werk goed kunnen en willen blijven doen. De aanpak van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport ( VWS ) richt zich op het bevorderen van goed werkgeverschap. Het ministerie constateert dat goed werkgeverschap nog niet overal zichtbaar is . Daarom wil het ministerie meer inzicht krijgen in de factoren die hieraan bijdragen . Aan de hand van het kader voor ‚goed werk ™ dat de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (WRR) in 2020 heeft gepresenteerd in het rapport Het betere werk 1, laat de RVS in dit rapport Applaus is niet genoeg zien wat zorgverleners verstaan onder ‚goed werk™ . Daarbij heeft de Raad zich, in overleg met het ministerie van VWS, gericht op drie groepen zorgverleners aan wie sterke tekorten zijn: verzorgenden IG (Individuele Gezondheidszorg) , verpleegkundigen en huisartsen. De Raad constateert dat zorgverleners ervaren dat goed werken in de zorg niet altijd mogelijk is. De oorzaken daarvan zijn meervoudig en verschillen per beroepsgroep, maar er zijn een aantal rode draden te ontdekken . Zorgverleners missen bovenal passende waardering voor het belangrijke werk dat zij doen . Hoewel er veel maatschappelijke waardering is voor zorgverleners en hoewel iemand die in de zorg werkt een cruciaal of ‚vitaal™ beroep heeft , ziet de Raad dat zorgverleners vaak onvoldoende als zodanig erkend worden in de organisaties waarin zij werken. Dat komt op verschillende manieren tot uitdrukking : Waardering voor zorgverleners gaat i n eerste instantie over het bieden van passende arbeidsvoorwaarden . Voor al voor verzorgenden en verpleegkund igen ontbreekt een aantrekkelijk en passend loopbaanperspectief. Bov endien is het inkomen van vooral verzorgenden niet altijd voldoende om economisch zelfstandig te zijn . Dit komt door de combinatie van kleine contracten en een laag salaris . Daarbij is het vaak niet mogelijk of lonend om meer uren te werken vanwege het verlies van toeslagen . Ten tweede ziet de Raad dat zorgverleners betekenisvolle zeggenschap over de inhoud van het werk en de organisatie van zorg missen . Veel zorgverleners voelen zich nog te vaak uitvoerder van beleid in de organisatie en missen de ruimt e om vanuit hun professionele blik mede vorm te geven aan de zorg die zij leveren. Het gemis aan zeggenschap over de organisatie van zorg geldt vooral voor verzorgenden en verpleegkundigen, voor wie voldoende invloed op hun werktijden en op de werkprocesse n vaak ontbreekt . Ten slotte is vruchtbare samenwerking belangrijk voor zorgverleners om hun beroep goed te kunnen uit oefenen . Goed kunnen samenwerken wordt steeds belangrijker : zorgvragen van patiënten worden steeds complexer en v erg en een multidisciplinaire aanpak . Zor g verlenen is teamwerk en zorgverleners zijn van elkaar afhankelijk voor het leveren van goede zorg. Vaak sluit de financiering van zorg hier niet op aan, waardoor samenwerking in de praktijk moeilijk vorm krijgt. Maar ook (sluimerende) conflicten binnen beroepsgroepen zelf rondom de afbakening van bevoegdheden staan samenwerking in de weg. Bovendien staat d e complexe zorgpraktijk soms haaks op hiërarchische en afgebakende werkpatronen binnen en tussen zorgorganisaties. Tijdens de eerste golf van de coronacrisis klonk het applaus voor zorgverleners door heel het land . Een terechte blijk van waardering van uit de samenleving. De R VS pleit ervoor om dat applaus te vertalen naar andere vormen van waardering en erkenning van het beroep van zorgverlener , om te voorkomen dat werkenden in de zorg de sector verlaten . Dat is cruciaal voor de volksgezondheid en cruciaal voor de samenleving .
PAGE – 9 ============
9 De Raad beseft dat de knelpunten die in dit advies gepresenteerd worden, niet nieuw zijn. Bovendien vormt het beperken van de uitstroom uit de sector niet dé oplossing voor dreigende structurele personeelstekorten . Desondanks is de Raad ervan overtuigd dat er veel meer moet en kan worden gedaan om zorgverleners te behouden . Hierbij zijn niet a lleen werkgevers aan zet , maar ook zorgverleners en partijen als de Rijksoverheid, zorgverzekeraars en toezichthouders. De gesignaleerde knelpunten in het werk van zorgverleners hebben vaak betrekking op de relatie tussen zorgverleners, werkgevers en syste empartijen. Werkgevers zijn bij het creëren van goed werk voor zorgverleners afhankelijk van afspraken, wetten en regels , financiering van de zorg en ook van zorgverleners zelf. Het oplossen van de knelpunten vraagt daarom iets van al deze partijen. Dat v ergt een omslag in denken en doen , waarbij het anders waarderen van zorgverleners centraal staat . Daar voor doet de Raad aanbevelingen langs drie veranderlijnen : Anders waarderen door passende arbeidsvoorwaarden . Zorgverleners willen niet alleen waardering van de maatschappij voor hun werk, maar vooral ook van hun werkgever. Waardering in de vorm van passende arbeidsvoorwaarden en een passend loopbaanperspectief . Deze schieten i n de praktijk met name voor het werk van verpleegkundigen en verzorgen den nog tekort. De Raad pleit voor sector -overstijgende afspraken over de arbeidsvoorwaarden van verpleegkundigen en verzorgenden in cao™s. Dat kan in de vorm van een aparte cao voor verpleegkundigen en verzorgenden, of in de vorm van een specifieke arbeidsvoorwaardenrege ling die onderdeel uitmaakt van de bestaande cao™s. Hierdoor kunnen betere afspraken worden gemaakt over belangrijke arbeidsvoorwaarden zoals salarissen, aard en inrichting van het werk, zeggenschap, ontwikkelmogelijkheden en kinderopvang. De Rijksoverheid zou deze ontwikkeling moeten aanjagen door gesprekken hierover te faciliteren. o Het maken van sector -overstijgende afspraken over arbeidsvoorwaarden van verpleegkundigen en verzorgenden sluit aan bij de huidige niet -sectorale opleidingspraktijk en bevorder t de doorstroom van verpleegkundigen en verzorgenden tussen sectoren. o Bovendien biedt een aparte cao of arbeidsvoorwaardenregeling voor verpleegkundigen en verzorgenden de Rijksoverheid en sociale partners de mogelijkheid om, indien nodig, aanvullende maa tregelen te treffen om de startsalarissen van met name verzorgenden IG gericht te verbeteren. De oplossingsrichtingen die de SER gevraagd is uit te werken in het kader van de adviesaanvraag over Werken in de Zorg, kunnen hiervoor benut worden. De R VS beveelt w erkgevers aan om te zorgen dat het gesprek met individuele zorgverleners over ontwikkelwensen en loopbaanplan structureel gevoerd wordt. Raden van toezicht dienen hier nadrukkelijk op toe te zie n. Dat kan in de vorm van een speciaal aangestelde f unctionaris of een commissie die focust op welzijn en tevredenheid van zorgverleners, in aanvulling op bestaande commissies die toezien op zaken als financiën, bouw of re mun eratie. De Raad roept zorgverzekeraars op om te kiezen voor tarieven die loonkosten dekken en voor verantwoordingseisen die administratieve lasten zo veel mogelijk beperken. Anders waarderen door het erkennen en verankeren van betekenisvolle zeggenschap. Zorgverleners willen van betekenis zijn voor de patiënt, maar missen de zeggenschap om hier invulling aan te geven. Vooral verpleegkundigen en verzorgenden missen tijd voor de patiënt en tijd voor reflectie en herstel . Daarom is het belangrijk dat zorgverleners het gevoel hebben dat zij zeggenschap hebben over hun werk. De Ra ad roept werkgevers op zeggenschap te erkennen van zorgverleners over de zorg die zij verlenen en deze te verank eren in de organisatie, door bijvoorbeeld roosters samen met een vertegenwoordiging van zorgverleners te maken. Daartoe moeten werkgevers het in itiatief en leiderschap van zorgverleners stimuleren en belonen. Het is daarom belangrijk dat de gelijkwaardige inspraak van zorgverleners binnen alle lagen van de organisatie geborgd wordt.
PAGE – 10 ============
10 De Raad beveelt werkgever s aan om zorgverlener s meer regie te ge ven over belangrijke organisatorische aspecten van het werk , zoals werktijden en de wijze van roosteren . Hiertoe leiden zij teams zowel technisch als inhoudelijk op, en faciliteren een cultuur waarin teamleden hier met elkaar afspraken over maken. Zorgverleners volgen de ontwikkelingen van hun beroepsgroep binnen hun organisatie en denken hier proactief over mee. De Raad adviseert w erkgever s om zorgverleners tij d te bieden voor niet -zorg gebonden taken , zoals het verbeteren van zorgprocessen , het re flecter en op het eigen handelen en het betrokken zijn bij beroepsorganisaties. De NZa en z orgverzekeraars denken mee over de bekostiging hiervan. De Raad beveelt w erkgevers en zorgverleners aan om samen te werken aan andere manier en van verantwoorden. De R VS adviseert Œ in lijn met zijn eerdere advies Blijk van vertrouwen 2 Œ dat zorgverleners verantwoording afleggen vanuit hun professionele verantwoordelijkheid en niet door middel van afvinklijsten die in hun ogen geen betekenisvolle afspiegeling zijn van de geleverde kwaliteit . Anders waard eren door het faciliteren van vruchtbare samenwerking. Samenwerk en is voor zorgverleners van belang om hun werk als ‚goed werk™ te ervaren . Samenwerking is immers een vereiste voor een g oede uitoefening van hun beroep . In de huidige complexe, veranderende zorgpraktijk zijn partijen van elkaar afhankelijk voor goede zorg, maar is samenwerken vaak lastig. Werkgevers zoeken samen met andere regionale zorgorganisaties naar manieren om (domeinoverstijgende) samenwerking tussen zorgverleners te stimuleren, bijvoorbeeld door uitwisseling van zorgverleners tussen organisaties. Zorgverzekeraars dragen hieraan bij door mee te denken over financieringswijzen die deze samenwerking facilite ren , zoals het afstemmen van contractafspraken met zorgorganisaties die samenwerken . De Raad adviseert beroepsorganisaties Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN ), het Nederlands Huis artsen Genootschap (NHG), de Landelijke Huisartsen Vereniging ( LHV ), de vereniging voor organisaties in de eerstelijnszorg InEen en de Vereniging Praktijkhoudende Huisartsen (VPH) om zich bij hun positionering te richten op het mogelijk maken van samenwerk ing, in verbinding met andere beroepsgroepen. Om samenwerking tussen beroepsgroepen makkelijker te maken , adviseert de R VS beroepsorganisaties om in samenwerking met wetenschappelijke verenigingen, patiëntenorganisaties en opleidingsinstituten bekwaamheden portfolio ™s te ontwikkelen , zoals eerder geadviseerd in het advies De B van Bekwaam 3. De Raad beveelt z orgopleidingen aan om hun opleidings – en scholingsaanbod zorgvuldig af te stemmen op de veranderende zorg praktijk, door nadrukkelijk aandacht te besteden aan interdisciplinaire samenwerking tussen zorgverleners.
PAGE – 11 ============
11 1. Inleiding 1.1. Toenemende schaarste op de arbeidsmarkt in de zorg Het tekort aan zorgver leners is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Steeds meer mensen verlaten de sector, soms al snel nadat zij zijn begonnen met werken 4. Hoewel er in de afgelopen periode veel nieuwe zorgverleners zijn geworven 5,6 , wordt deze toename deels weer tenietgedaan door deze uitstroom. In 2019 nam het totaal aantal onvervulde vacatures in de zorg toe tot 34.500 7. De zorg vertoont daarmee de sterkste groei in openstaande vacatures van alle sectoren. 4 Bovendien is het de verwachting dat dit aantal in de nabije toekomst nog verder zal groeien. Groeiende tekorten en stijgende zorgvraag Het personeelstekort i n de zorg zal in 2022 oplopen tot 80.000 * banen. 8 Beroepsvereniging Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN) heeft berekend dat er tot 2025 zelfs 125.000 extra verpleegkundigen en verzorgenden nodig zijn om aan de verwachte zorgvraag te kunnen voldoen. 9 In de toekomst zal dit aantal alleen maar groeien , niet in de laatste plaats door de vergrijzing. 10 In het rapport Zorg voor de Toekomst stelt de Sociaa l-Economische Raad ( SER) dat er in de toekomst 2 miljoen zorgverleners nodig zijn als gevolg van de krimpende beroepsbevolking en de stijgende zorgvraag. Waar nu één op de zeven mensen in de zorg werkt , is dat er in 2040 één op de vier bij gelijkblijvend b eleid . De tekorten in de zorg lijken onvermijdelijk en hebben meerdere oorzaken. Daarmee is de (toekomstige) schaarste op de arbeidsmarkt per definitie een wicked problem waar geen eenduidige oplossingen voor bestaan . In de context van de complexiteit van de verwachte structurele schaarste op de arbeidsmarkt in de zorg is de grote uitstroom van zorgverleners misschien wel het meest urgente probleem in de sector . Meer financiële middelen, nieuwe technieken en behandelmethoden blijven steken in beloften als er geen mensen zijn om ze uit te voeren. Een belangrijke factor die veel zorgverleners Œ met name verpleegkundigen en verzorgenden Œ de sector doet verlaten , is het gebrek aan waardering en erkenning . De coronacrisis heeft onmiskenbaar twee dingen lat en zien : dat de beschikbaarheid van voldoende goed opgeleide zorgve rleners van levensbelang is, én dat de draagkracht van de mensen in de sector eindig is. 11 Er is w eliswaar maatschappelijke waardering voor zorgverleners Œ die was er vooral tijdens de eerste coronagolf Œ maar deze waardering zien zij niet terug in hun dagelijks werk . Een structurele , betere binding van zorgverleners aan de zorgsector vraagt om meer dan applaus of een bonus. Nu zijn we op een kritiek moment aanbeland om die maatschappelijke blijk van waardering om te zetten in waardering en erkenning van het beroep van zorgverlener. Dat is c ruciaal voor de volksgezondheid en cruciaal voor de samenleving. Zorgverleners binden: grote uitdaging voor de toekomst Het toenemende tekort aan zorgverleners heeft grot e gevolgen voor de toegankelijkheid en de kwaliteit van de zorg . We proberen die gevolgen te beperken. Onder andere door aanscherp ing van de doelmatigheid van zorg (zoals door zinnige zorg door te voeren , overbehandeling te verminderen en de administratiedruk te verlagen ), door slimme inzet van technologie en door een nauwere samenwerking tussen formele en informele zorg. Maar hoe succesvol deze ontwikkelingen ook zullen zijn , er gens bereikt het nóg effici ënter en doelmatiger werken een grens . En d eze ontwikkelingen voorkomen uiteindelijk niet dat de tekorten blijven oplopen. De zorgwekkende toename van tekorten aan personeel lijkt onvermijdbaar. Het is een buitengewo on grote maatschappelijke uitdaging om te zorgen dat de zorgverleners die we hebben , hun werk ook willen en * Vanaf medio november zijn nieuwe prognoses beschikbaar via www.prognosemodelzw.nl (door ABF Research)
38 KB – 51 Pages